Vraatzuchtig. Otto Warburg, de Nazis, en het onderzoek naar het verband tussen stofwisseling en kanker
Thema van het boek “Ravenous” door Sam Apple is de wetenschappelijke ontwikkeling die heeft geleid tot het inzicht dat (veel vormen van) kanker voortkomt uit gebrekkige stofwisseling. Deze wetenschapsgeschiedenis wordt in het boek knap opgehangen aan de onderzoeksresultaten van de fysioloog Otto Warburg. Een bijzonder portret van een opmerkelijk geniale maar moreel gecompromitteerde wetenschapper in een roerige tijd.
Albert Einstein (een vriend van Otto Warburg’s vader Emil, die zelf ook natuurkundige was) was zo slim om in een brief aan Otto Warburg zijn ijdelheid te strelen, wat misschien wel de reden is dat hij voor de wetenschap behouden is gebleven. Op het moment van schrijven naderde de eerste wereldoorlog haar einde, en Warburg was officier bij de elite cavalerie van de Pruisische Uhlans. Terug als academicus weet hij in deze armoedige tijd van hyperinflatie fondsen te werven voor de bouw van een laboratorium gewijd aan fundamenteel onderzoek naar de manier waarop kankercellen groeien. Het laboratorium komt in de rustige villawijk Dahlem, gelegen op een schiereiland aan de rand van Berlijn, compleet met laboratorium-personeel die hij zelf opleidt.
Warburg construeert verschillende nieuwe meetinstrumenten voor celmetabolisme. Zodra hij die instrumenten gebruikt om kankercellen te bestuderen verbaast het hem wat hij aantreft. De kankercellen aten niet zoals andere cellen, ze slorpten enorme hoeveelheden glucose op, wel tien keer zoveel als gezonde cellen in dezelfde weefsels. De kankercellen vraten als schipbreukelingen, alsof ze uitgehongerd waren. Het onderwerp van het fundamentele onderzoek waar Warburg zich vanaf dan in vastbijt is hoe kankercellen zich van energie voorzien. Het “Warburg effect” komt er op neer dat kankercellen i.p.v. zuurstof glucose gebruiken in een fermentatie-proces.
Het onderzoeksobject kanker kwam bepaald niet uit de lucht vallen. Sinds eind negentiende – en begin twintigste eeuw nam het aantal kankerpatiënten schrikbarend snel toe in de westerse wereld. Zeker ook in Duitsland tekende het bewustzijn over het reële gevaar van deze woekerende ziekte zich zo scherp af onder de Duitse bevolking dat je wel kunt spreken van een preoccupatie. Zo ook bij Adolf Hitler die als kind een traumatische ervaring opdeed toen hij zijn moeder verloor aan borstkanker. Kanker was – en is nog steeds – een makkelijke metafoor, maar de vele keren dat Adolf Hitler in z’n schrijfsels en speeches kanker als beeldspraak inzet – zoals bijv. Duitsland vergelijken met een kankerpatiënt wiens tumor verwijderd moet worden – is op een schrijnende manier veelzeggend.
Ziekte van de beschaving
Hoewel kanker in de negentiende – en twintigste eeuw meestal een ‘beschavingsziekte’[1] werd genoemd, kreeg de term speciale weerklank in nazi-Duitsland. Omdat de toename van kanker steevast gelijke tred houdt met de mate van industriële ontwikkeling in een land, paste het maar al te goed bij de nazi-opvatting dat het moderne verstedelijkte leven diep gecorrumpeerd was. De term geeft ook de verschrikkelijke ironie weer die centraal staat in dit verhaal. Hoewel kanker vanaf de negentiende eeuw steeds vaker voorkwam in moderne industriële samenlevingen, was de ergste plaag van de moderniteit eerder een ideologische dan een lichamelijke ziekte, want laten we nooit vergeten dat de ware ‘ziekte van de beschaving’[1] het nazisme zelf was.
Het lijkt haast wel of de opkomst van het nazisme in Duitsland na de eerste wereldoorlog aan Warburg voorbij gaat, gefocust als hij is op het laboratorium-werk waarin belangrijke ontdekkingen worden gedaan. Warburg had zijn zaakjes goed voor elkaar, was succesvol, reden genoeg voor hem om niet te willen denken aan emigratie, al wordt hij tijdens de ‘Kristallnacht’ wel met de neus op de feiten gedrukt.
Ik was hier vóór Hitler
Als homoseksueel met twee joodse grootouders, een ‘half-Jood’ of ‘Mischling’ volgens de fascistische rassenwetten, heeft hij genoeg reden maar ook gelegenheid gehad (als beroemde wetenschapper) om elders, ver weg uit de greep van de nazi’s, een nieuw leven te beginnen. Maar juist dat staat hem tegen, zoals hij kon zeggen: “Ich war vor Hitler da” – “Ik was hier vóór Hitler”. Warburg kon arrogant en halsstarrig zijn, wat er zeker aan bijdraagt dat hij in Berlijn blijft. Tijdens inspecties van zijn instituut steekt hij zijn minachting voor het “nazituig” bepaald niet onder stoelen en banken.
Met het naderen van de tweede Wereldoorlog wordt de wereldvermaarde nobelprijswinnaar Warburg bruikbaar voor de Nazi-propaganda: het blijkt een pact met de duivel, met Warburg als het ware in de rol van het literaire personage Dr. Faust. Warburg bleek in de jaren dertig van de twintigste eeuw een lastige zaak voor de nazi’s; hij was een Nobelprijswinnaar en zijn instituut werd betaald door de Rockefeller Foundation, zijn vervolging zou in het buitenland niet onopgemerkt zijn gebleven. Maar toen de oorlog eenmaal begonnen was deed de internationale opinie er weinig meer toe, en wordt het ook voor Warburg moeizaam manoeuvreren.
In het voorjaar van 1941 verdreef het Wetenschappelijk Bureau van het Reichsministerium van Onderwijs Warburg uit zijn instituut, wat het einde leek te zijn voor hem. Hij voelt zich genoodzaakt een vernederende “Ariër verklaring” aan te vragen, die mogelijk door Adolf Hitler persoonlijk wordt goedgekeurd. Dat er geen streep door z’n naam gaat moet haast wel te maken hebben gehad met het belang dat de “visionaire leiders van het Derde Rijk” hechtten aan het onderzoek naar (genezing van) kanker. De rol van Warburg daarin was te belangrijk om te negeren.
Dat het leiderschap van de nazi’s tijdens de oorlog zich met Warburg bezig hield is op zich al verbijsterend. Maar het wordt nog gekker als op 20 juni 1941 Otto Warburg op het matje geroepen wordt voor een bijeenkomst in de Nieuwe Rijkskanselarij, de zetel van de nazi-regering in Berlijn. Tijdens de bijeenkomst hoort Warburg dat hij bij zijn instituut zou mogen blijven werken zolang hij zich op kankeronderzoek concentreert. Hoewel bekend is dat Hitler noch Himmler aanwezig waren bij de bijeenkomst, was het goed mogelijk dat ze op de hoogte waren van Warburgs aanwezigheid in de kanselarij. Maar 21 juni 1941 was niet zomaar een dag in de oorlog: slechts enkele uren nadat Warburg het gebouw had verlaten, zou Duitsland de Sovjet-Unie binnenvallen. Het was de grootste militaire operatie in de geschiedenis en het meest kritieke moment in Hitlers politieke leven: Otto Warburg had op dat moment het laatste moeten zijn waar ze aan dachten.
Dat hem na de oorlog collaboratie met het naziregime werd verweten zal niet verbazen. Zeker ook door joodse collega wetenschappers, sommige emigranten uit Nazi-Duitsland of hun kinderen, bij wie zijn gecompromitteerde positie en arrogante houding op z’n minst wrevel en irritatie opriep.
Die wrevel draagt er waarschijnlijk ook aan bij dat na de oorlog Warburg’s ontdekkingen m.b.t. de metabolische connectie van kanker in het wetenschappelijke debat snel aan belang inboet, vervolgens zelfs genegeerd en vergeten wordt. Genetische technologie in het onderzoek naar kanker begint de toon te zetten; het is nieuw en veelbelovend.
Op het moment in het verhaal dat Warburg’s belang in de wetenschappelijke discussie afneemt lijkt hij als hoofdpersoon in het boek ook even uit zicht te verdwijnen. Maar dan komt het thema van het boek weer des te sterker naar voren doordat de schrijver wetenschappers uitlicht die via een omweg weer opnieuw uitkomen bij het metabolisme in connectie met kanker. Dat maakt dit boek “Ravenous” van Sam Apple o.m. een meesterwerk. Voor iedereen die geïnteresseerd is in het onderzoek naar ziektebeelden door stofwisseling en het verhaal van de geschiedenis, is dit een fascinerend boek dat nauwelijks valt weg te leggen.
1. Bij Ancestral Health NL hebben we het liever over “welvaartsziekten”, een belangrijk verschil. Het begrip “beschaving”, zoals daar in de negentiende – en begin twintigste eeuw over gedacht werd, was sowieso gebaseerd op pseudowetenschap en romantische ideeën.
Links
- Sam Apple – website
- Sam Apple – interview door Peter Attia op YouTube
- Extra info op website van Peter Attia n.a.v. interview met Sam Apple
Verder lezen suggesties
- Christofferson, Travis. Tripping over the Truth: How the Metabolic Theory of Cancer Is Overturning One of Medicine’s Most Entrenched Paradigms. White River Junction: Chelsea Green Publishing, 2017.
- Lane, Nick. Power, Sex, Suicide: Mitochondria and the Meaning of Life. Oxford: Oxford University Press, 2005.
- Mukherjee, Siddhartha. The Emperor of All Maladies: A Biography of Cancer. New York: Scribner, 2010.
- Proctor, Robert. The Nazi War on Cancer. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1999.
- Seyfried, Thomas. Cancer as a Metabolic Disease: On the Origin, Management and Prevention of Cancer. Hoboken: John Wiley and Sons Publishing, 2012.
- Taubes, Gary. Good Calories, Bad Calories. New York: Alfred A. Knopf, 2007.
- Krebs, Hans, and Roswitha Schmid. Otto Warburg: Cell Physiologist, Biochemist and Eccentric. Oxford: Clarendon Press, 1981.
- Haffner, Sebastian. Defying Hitler: A Memoir. Translated by Oliver Pretzel. Lexington, MA: Plunkett Lake Press, 2014.